BIRN’in son yıllık raporu, siyasi gerilimlerin, kültür savaşlarının ve Rus propagandasının Balkanlar’daki dijital insan hakları ihlallerini nasıl yoğunlaştırdığını gösteriyor.
Batı Balkanlar, fiziksel dünyadan dijital alana taşınan ve dijital ortamlarda insan hakları ihlallerine yol açan süregelen siyasi gerilimler ve “kültür savaşları” ile karşı karşıya.
BIRN’in “Gerçeği Çarpıtmak: Nefret Söylemi ve Dezenformasyon Balkanlar’daki Dijital Hak İhlallerini Artırıyor” başlıklı son yıllık raporu, Bosna Hersek, Hırvatistan, Kosova, Karadağ, Kuzey Makedonya, Romanya, Sırbistan ve Macaristan olmak üzere bölgedeki sekiz ülkedeki dijital hakları kapsıyor.
1 Eylül 2021’den 31 Ağustos 2022’ye kadar BIRN veri tabanımızda 782 dijital hak ihlali belgelenmiştir. Bu vakaların dağılımı şöyledir: SHARE Vakfı tarafından kaydedilen Bosna Hersek (77 vaka), Hırvatistan (70), Macaristan (146), Kosova (89), Kuzey Makedonya (83), Karadağ (65), Romanya (128) ve Sırbistan (124).
Rapor, kırılgan demokrasilerdeki insan hakları ihlallerinin tür, nitelik, kapsam ve hedef bakımından farklılık gösterdiğini ve bunun hızla değişen teknolojiyle birleşerek dijital ortamlarda insan hakları ihlallerine yol açtığını vurgulamaktadır. Gazeteciler, kamu görevlileri, insan hakları aktivistleri ve halk, karalama kampanyaları, trolleme ve nefret söylemi de dahil olmak üzere çevrimiçi ortamda farklı saldırılarla karşı karşıya kalmaktadır.
Dijital hak ihlallerine ilişkin temel eğilimleri belirleyen rapor, bölgede dijital hak ihlallerinin yaygınlaşmasına karşı uyarıda bulunuyor. Bu sorunları ele almak için daha sağlam hesap verebilirlik tedbirlerine ihtiyaç vardır ve ifade özgürlüğünün hem çevrimiçi hem de çevrimdışı alanlarda sorumlu bir şekilde kullanılmasını teşvik etmek çok önemlidir.
BIRN’in amacı, politika yapıcıları, sivil toplum kuruluşlarını ve vatandaşları dijital hakları şimdi ve gelecekte korumak için gereken araçlarla donatmaktır. Rapor, politika yapıcılar, bölgesel düzenleyiciler, medya ve teknoloji kuruluşları ve bireyler için, ifade özgürlüğü, bilgiye erişim ve mahremiyet dahil olmak üzere çevrimiçi medya ve gazetecilikte dijital hakları teşvik etmeyi ve korumayı amaçlayan tavsiyeler sunmaktadır.
BIRN’in tavsiyeleri arasında her türlü çevrimiçi saldırganlığın yasa dışı hale getirilmesi, kolluk kuvvetleri ve savcılara özel eğitim ve kaynak sağlanması, nefret söylemiyle mücadele için geçici önlemler alınması, sağlam siber güvenlik önlemlerinin geliştirilmesi ve uygulanmasına öncelik verilmesi, içerik denetimi ve ifade özgürlüğü konusunda yerel sivil toplum aktörleriyle işbirliği yapılması ve nefret söylemi ve nefret suçuyla mücadele için veri toplamanın iyileştirilmesi yer almaktadır.
Politika yapıcılar ve düzenleyiciler bu tavsiyelere uyarak dijital platformların ve teknolojilerin kullanıcıların hak ve özgürlüklerine saygı göstermesini sağlayabilir, farklı seslerin duyulabildiği ve bilinçli kamusal tartışmaların gelişebildiği daha sağlıklı, daha canlı bir dijital kamusal alana katkıda bulunabilirler.
Kremlin’in Ukrayna dezenformasyon kampanyası
Ukrayna’da Şubat 2022’de başlayan savaş sadece savaş alanında değil, aynı zamanda dijital cephelerde de devam ediyor. Rusya ve destekçilerinin kamuoyunu şekillendirmek ve bölge genelinde nifak tohumları ekmek için ellerindeki her aracı kullanmasıyla, çevrimiçi dezenformasyon ve propaganda kampanyalarının yuvası haline geldi.
Bu durum, son yıllık raporumuzda da belgelendiği üzere, dijital insan hakları ihlallerinde bir artışa neden oldu. Raporda, sahte haberler ve nefret söyleminden siber saldırılar ve dijital gözetime kadar 60’tan fazla çevrimiçi ihlal vakasının doğrulandığı belirtiliyor.
Bu ihlallerin etkisi geniş kapsamlıdır ve ciddi sonuçlar doğurabilir. Siyasi gerilimleri körüklüyor, milliyetçi duyguları körüklüyor ve demokratik kurumların erozyona uğramasına katkıda bulunuyorlar. Dahası, insanların fikirlerini özgürce ifade etmekten veya güvenilir bilgi kaynakları aramaktan çekindikleri bir korku ve güvensizlik ortamı yaratmaktadırlar.
BIRN tarafından kaydedilen en yüksek vaka sayısı Macaristan ve Romanya’da görülürken, bu ülkeleri Sırbistan yakından takip etmektedir. Macaristan’da Ukrayna’daki savaşla ilgili yalan haberler siyasi çatışmalara ve hükümet yanlısı medyanın Rusya yanlısı bir söylem yaydığına dair endişelere yol açtı. Örneğin, Ukrayna Devlet Başkanı Volodymyr Zelensky’nin ülkeden kaçtığı yönündeki yanlış iddia yaklaşık 1,2 milyon Facebook kullanıcısına ulaştı.
Moskova aynı zamanda, kültürel olarak Rusya’ya Batı Avrupa’dan çok daha yakın hisseden Sırbistan’da da destek toplamak için yalan haber ve propagandayı kullanıyor. Buna ek olarak, Moskova’nın 2008 yılında bağımsızlığını ilan eden Kosova’yı tanımayı reddetmesi, Kosova’nın bağımsız statüsünü kabul etmeyi reddeden Sırplara Rusya’yı daha da sevdirdi.
Bosna ve Kosova’daki huzursuzluktan faydalanmak
2022’nin başlarında Ukrayna’da yaşanan savaşın ardından Balkanlar, bölge genelinde siyasi gerilimleri ve kültür savaşlarını körükleyen bir dezenformasyon ve propaganda savaş alanı haline geldi. Bu durum, Rusya’nın destekçilerinin Ukrayna’da Rus askerleri tarafından işlendiği iddia edilen savaş suçlarını inkar eden yayınlar yaptığı ve bölünmüş ülkede bazen birbiriyle çelişen bir dizi sahte haber ve sosyal medya paylaşımını yaydığı Bosna Hersek’te olduğundan daha belirgin değil. Bosna’da iktidar 1995 Dayton Barış Anlaşması’ndan bu yana ağırlıklı olarak Boşnak (Müslüman) ve Hırvatlardan oluşan Bosna Hersek Federasyonu ve Sırpların egemen olduğu Sırp Cumhuriyeti olmak üzere iki oluşum arasında bölünmüş durumda.
Gözlemciler, Moskova’nın Bosna’yı NATO ittifakına katılmaktan vazgeçirmek ve AB’ye katılım sürecini sekteye uğratmak için yeni bir şiddetli çatışma hayaleti yaratarak korkutmaya çalıştığı konusunda uyarıyor. Rusya’nın anlaşmazlık yaratmak ve Bosnalıları endişe ve kafa karışıklığı içinde tutmak için yanlış bilgilendirme ve çelişkili yalan haberler kullandığına dikkat çekiliyor.
Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesinden bir gün sonra, Bosnalı bir milletvekili ve Bosnalı Sırpların ana partisi olan Bağımsız Sosyal Demokratlar İttifakı SNSD üyesi Dusanka Majkic bir tweet attı: “Mart 2021’de Moskova, Bosna’nın NATO’ya doğru herhangi bir adım daha atması halinde tepki göstereceğine söz verdi. Sakın uyarılmadığınızı söylemeyin.”
SNSD başkanı ve Sırp Cumhuriyeti lideri Milorad Dodik, Putin Rusya’sının sadık bir destekçisi ve NATO karşıtıdır. Bosna’nın parçalanmasını ve Sırp Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını aktif bir şekilde savunan Dodik, cumhurbaşkanları ve başbakanları kendisine güçlü destek veren Sırbistan’a sık sık konuk oluyor. Birçok sağcı Sırp grup ve Dveri hareketi gibi aşırı milliyetçi muhalefet partileri de onu destekliyor.
Majkic’in tweetinden birkaç gün sonra Sırp milletvekili ve Dveri lideri Bosko Obradovic, Belgrad merkezli bir televizyon kanalı olan TV Prva’ya verdiği demeçte, “Sırp Cumhuriyeti’ndeki Sırplara karşı bir saldırı başlatılması halinde onları korumak için” Sırp Ordusu’nun Bosna’ya “müdahil olmasının haklı olacağını” söyledi. Hatta Sırp askeri müdahalesinin “hem ahlaki hem de tarihi anlamda her türlü zorunluluk” olacağını söyledi. Video viral oldu ve çok sayıda medya kuruluşu tarafından haberleştirildi.
Kosova’da Moskova’nın Sırp azınlık içindeki destekçileri de etnik gruplar arasındaki derin ayrılıkları ve gerilimleri istismar etmek ve Kosovalı Sırplar ile Arnavutlar arasındaki şiddetli çatışmaların yeniden patlak verebileceğine dair halk arasında korku yaratmak için yaygın olarak paylaşılan sahte haberleri kullandılar. Kosova hükümeti ile Belgrad’la yakın bağları olan etnik Sırplar arasında uzun süredir devam eden gerilimler, ülkenin Sırpların çoğunlukta olduğu kuzeyinde düzenli olarak şiddete dönüşüyor. Sırbistan’ın uzun süredir destekçisi olan Rusya, etnik Arnavut çoğunluk arasında potansiyel bir tehdit olarak görülüyor.
Gazeteciler tehdit ve gözdağı ile karşı karşıya
Gazetecilerin sindirilmesi, Balkanlar’da medya özgürlüğünün önündeki en büyük engellerden biri olmaya devam ediyor. 2022 Sınır Tanımayan Gazeteciler Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’ne göre, gazetecilerin kutuplaşmış siyasi ortamlarda çalışması ve suç örgütlerinin tehditleriyle karşı karşıya kalması nedeniyle medya özgürlüğü birçok Balkan ülkesinde önemli bir endişe kaynağı olmaya devam etmektedir. Endeks ayrıca bilgi kaosunun “sahte haber ve propagandayı teşvik eden küreselleşmiş ve düzenlenmemiş bir çevrimiçi bilgi alanının” bir sonucu olduğunu belirtmiştir.
Görevi kötüye kullananları ifşa eden ve iktidardakilerden hesap sormaya çalışan bağımsız medya ve araştırmacı gazeteciler, Sırbistan Cumhurbaşkanı Vucic’i ve 2012’den bu yana Sırbistan’ı yöneten Sırp İlerleme Partisi SNS’yi destekleyen medya kuruluşları tarafından rutin olarak tehdit ediliyor ve hedef gösteriliyor.
BIRN, gazetecilere yönelik tehditlerle ilgili vakalar arasında Sırbistan’da en çok kayıt tutanıdır (50). Bu durum, BIRN’in dijital hak ihlallerine ilişkin bir önceki raporunda yer alan ve Sırbistan’da gazetecilerin internette en sık hedef alınan taraf olduğunu ortaya koyan bulguları yansıtmaktadır (BIRN tarafından doğrulanan 111 vakanın 38’i). Buna ek olarak, eleştirel medya haberlerine konu olan veya polis tarafından yolsuzlukla ilgili suçlardan soruşturulan veya suçlanan kamuya mal olmuş kişiler, eleştirel sesleri susturma ve kamusal tartışmayı boğma girişimleri olarak görülen bağımsız gazetecilere/çıkışlara karşı yasal işlemler başlatmıştır.
Gazetecilere yönelik çevrimiçi ve çevrimdışı tehditlerde bulunanların cezasız kalması nedeniyle bölge genelinde bağımsız eleştirel habercilik üzerinde caydırıcı bir etkinin geliştiğine dair endişeler giderek artmaktadır.
Siyasi karalamalar demokratik süreci tehdit ediyor
Karalama kampanyaları, izlenen ülkelerin çoğunun demokratik seçimlerle otoriter yönetim unsurlarını birleştiren hibrit rejimlere sahip olduğu bölgede sıradan hale geldi ve demokratik değerler için ciddi bir tehdit oluşturuyor. Bosna, Macaristan ve Sırbistan’da 2022’de düzenlenen seçim kampanyaları, siyasi rakipler arasında bir online saldırı seline yol açtı.
Mayıs 2022’de, Saraybosna’daki Demokratik Eylem Partisi SDA’nın Kadın Başkanı Alma Omerovic, Sosyal Demokrat Parti SDP’nin başkan yardımcısı Denis Becirovic’e bir Facebook paylaşımında hakaret etti. Omerovic Becirovic’i hain olarak nitelendirerek şunları yazdı “Akıllı olun Boşnaklar, bu [seçim] zamanımızın cihadıdır”. Paylaşımın viral hale gelmesi ve birçok medya kuruluşundan eleştiri almasının ardından Omerovic seçimleri nitelendirmesini şu sözlerle savundu: “Cihat, emin olabilirsin! Çünkü buna gerçekten ihtiyacımız var!” sözleriyle savundu.
Sansür konusunda, özellikle de iktidar partilerini destekleyen medya kuruluşları söz konusu olduğunda, endişeler de var. Mart 2022’de Sırbistan’ın Happy TV kanalı, hükümetin ekonomi politikasını eleştiren ve Sırbistan’da maaşların eski diktatör Slobodan Miloseviç’in Ekim 2000’de devrilmesinden bu yana en düşük seviyede olduğunu belirten siyasi analist Boban Stojanović ile hararetli bir tartışmaya yer veren bir videoyu YouTube kanalından kaldırdı.
Genel seçimlerin ardından Viktor Orban’ın bir dönem daha başbakanlık koltuğuna oturduğu Macaristan’da ise Orban zafer konuşmasında Avrupa Birliği “bürokratlarını” ve Ukrayna Devlet Başkanı Volodymyr Zelensky’yi eleştirerek onları “muhalifler” olarak nitelendirdi. Zelensky, Macaristan’ın Rusya’nın Ukrayna’yı işgalini kesin bir dille kınamamasını ya da Ukrayna’ya yönelik silahların Macaristan üzerinden geçişine izin vermemesini eleştirdi. Orban’ın Fidesz partisi seçimler öncesinde siyasi rakiplerine karşı çok sayıda karalama kampanyası ve saldırı başlattı.
Homofobi internette endemik olmaya devam ediyor
Bosna ve Kuzey Makedonya’daki Onur Yürüyüşleri, LGBTQ+ topluluğuna yönelik çevrimiçi nefret söylemi ve şiddete teşvik olaylarıyla karşılaştı. Saraybosna ve Üsküp’te 25 Haziran 2022’de düzenlenen geçit törenlerinde, Onur Yürüyüşü katılımcılarına ve LGBTQ+ topluluğunun diğer üyelerine karşı şiddet çağrısında bulunan yorumlar da dahil olmak üzere çok sayıda dijital hak ihlali yaşandı.
Bosna ve Kuzey Makedonya’da Ekim 2022’de yapılacak genel seçimler öncesinde bazı siyasetçiler Onur Yürüyüşleri ile ilgili tartışmaları seçmenlere hitap etmek için kullandı. Bu bağlamda ayrımcı ifadeler kullanılmış ve hatta Bosna’da geçit töreni, Bosna’nın 1992-5 savaşı sırasında Saraybosna’nın Bosnalı Sırplar tarafından acımasızca kuşatılmasıyla kıyaslanmıştır. Bu tür açıklamalar LGBTQ+ topluluğu üyelerini gelecekteki hakları konusunda endişelendirdi.
Sırbistan’da binlerce kişi geçit törenini protesto ederken sosyal medyada hakaretler ve homofobik içerikler paylaşıldı. Macaristan’da hükümet yanlısı bazı medya organları, ABD Enerji Bakanlığı’na yeni atanan ve kendisini non-binary olarak tanımlayan Sekreter Yardımcısı Sam Brinton’ı hedef alan homofobik makaleler paylaştı. Bazı makaleler Brinton’ı “sapkın” bir kişiliğe sahip “köpek fetişi drag queen” olarak adlandırdı.
Romanya’da 10 Ağustos 2022 tarihinde, ülkedeki en aktif eşcinsel hakları STK’larından biri olan MozaiQ, LGBTQ+ topluluğuna yönelik nefret söylemindeki endişe verici artışı kınadı. MozaiQ.ms İcra Direktörü Vlad Viski, takip eden haftalarda örgütün bazı üyelerinin ölüm tehditleri aldığını ve çevrimiçi saldırılara maruz kaldığını söyledi.
Dolandırıcılık, kimlik avı ve veri ihlalleri
Kamu ve devlet kurumlarına ait web sitelerini hedef alan hack saldırıları da dahil olmak üzere, çevrimiçi dolandırıcılık, sahtekarlık, veri ihlalleri ve siber suçlar bölge genelinde yaygındır.
BIRN, Kuzey Makedonya ve Romanya’da kamu sistemlerini hedef alan siber saldırılar ve bilgisayar dolandırıcılığı içeren ciddi saldırılar kaydetti. 4 Temmuz 2022’de Kuzey Makedonya’nın en popüler BT web sitelerinden biri olan IT.mk, bir dizi yıkıcı DDoS saldırısına maruz kaldı. Bilgisayar korsanları bitcoin cinsinden fidye talep etti. IT.mk ödemeyi reddettikten sonra 17 Ağustos 2022’de başka bir DDoS saldırısı tarafından tekrar hedef alındı.
Romanya’da bazı önemli kamu kurumlarının web siteleri de DDoS saldırılarına maruz kaldı. Saldırıların sorumluluğu Telegram’da Rusya merkezli bir hack grubu olan Killnet tarafından üstlenildi. Hackerlar saldırıları, Temsilciler Meclisi Başkanı Marcel Ciolacu’yu Ukrayna’ya “azami yardım” sözü vermekle suçlayarak gerekçelendirdi. Yaklaşık yedi saat boyunca kullanıcılar, savunma ve sınır polisi web siteleri de dahil olmak üzere çevrimiçi devlet hizmetlerine erişemedi.
BIRN’in yıllık dijital haklar raporu olan “Gerçeği çarpıtmak: Nefret söylemi ve dezenformasyon Balkanlar’daki dijital hak ihlallerini körüklüyor” başlıklı raporun tam versiyonunu buradan indirebilirsiniz.
BIRN’in Dijital Haklar Programı kısa bir süre önce Kosova, Arnavutluk ve Karadağ’daki dijital hak ihlallerini kapsayan üç yeni veri tabanı başlattı.
